Ostrów Tumski, Poznań

Ostrów Tumski w Poznaniu – jedyna pozostała z licznych niegdyś w Poznaniu wysp na Warcie. Otaczają ją dwa ramiona rzeki: szersze, zachodnie, które obecnie stanowi główny nurt Warty, oraz węższe, wschodnie, nazywane Cybiną , podobnie jak rzeczka, przepływająca przez Jezioro Maltańskie i do tego ramienia uchodząca, pełniąca też rolę wschodniego kanału ulgi. Z lądem Ostrów Tumski łączą mosty: Bolesława Chrobrego (z lewym brzegiem) i Mieszka I (z prawym brzegiem). Dnia 7 grudnia 2007 roku został otwarty most biskupa Jordana , który przywrócił historyczne połączenie wyspy ze Śródką . Zespół urbanistyczno-architektoniczny Ostrowa Tumskiego i Śródki od 6 października 1982 roku figuruje w rejestrze zabytków.

Podczas gdy Ostrów Tumski dzisiaj jest jedyną wyspą na Warcie w granicach administracyjnych w Poznania, we wczesnym średniowieczu topografia rzeki była o wiele bardziej rozczłonkowana niż obecnie. Ostrów Tumski był wtedy tylko jedną z wielu wysp zalewowych, które ukształtowały się z piasków, żwirów i namułów rzecznych pomiędzy Wartą, Cybiną oraz ich odnogami. Osobnymi wyspami były wtedy również Chwaliszewo i Grobla, które obecnie są dzielnicami Poznania na stałym lądzie w lewobrzeżnej części miasta. Warta w swoim głównym nurcie opływała Groblę od wschodniej, a Chwaliszewo od zachodniej strony. Ten układ sieci rzecznej zachował się niemal do czasów nam współczesnych; dopiero po II wojnie światowej nastąpiła regulacja rzeki i skierowanie jej głównego nurtu w koryto, którym płynie obecnie.

We wczesnym średniowieczu mnogość odnóg rzecznych i zalewowy charakter okolic Ostrowa Tumskiego miały niewątpliwe walory obronne i musiały być jednymi z czynników, które zadecydowały o zbudowaniu grodu w tym miejscu.
Pierwsze ślady pobytu ludzi w dorzeczu Warty datują się na okres po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to w XII-X tysiącleciu p.n.e. na terenach, z których wycofał się lodowiec, zaczęły docierać gromady wędrownych myśliwych, polujących na renifery na obszarach miejscowej tundry.

Kaplica powstała prawdopodobnie jako dom modlitwy dla Dobrawy (Dąbrówki), żony Mieszka I i jej czeskiego dworu przybyłego z nią do Polski; po przyjęciu przez Mieszka chrztu stała się też miejscem sprawowania liturgii dla władcy i jego najbliższego otoczenia (była to więc najstarsza świątynia chrześcijańska w Polsce, starsza od poznańskiej katedry, która zwykle błędnie za taką jest uważana).
W części wschodniej grodu mieszkali dworzanie księcia, znajdowała się tam również stacja misyjna pierwszego biskupa Polski Jordana , na miejscu której zbudowano później obecną katedrę .

W południowej części Ostrowa Tumskiego, na terenie obecnej dzielnicy Zagórze , znajdowała się też druga część tego kompleksu grodowego, zwana osadą św. Mikołaja, również otoczona wałami, w której zamieszkiwała ludność służebna.
Według prof. Hanny Kóčki-Krenz liczba mieszkańców grodu wynosiła ok. 200 osób. Wszystkie części grodu były otoczone wałem o wysokości ok. 10 m i szerokości u podstawy ok. 20 m. Łączna długość wałów wynosiła ok. 2 km. Fundamenty wały wykonano w konstrukcji skrzyniowej w formie skrzyń podwalinowych. Na skrzynie te układano kilka warstw kamieni a następnie na przemian warstwy drewna i ziemi (budowa rusztowa). Do dzisiaj zachowały się bale dębowe, które służyły za podstawę drewnianej konstrukcji.

Wraz z Gnieznem poznański Ostrów Tumski był jednym z dwóch głównych ośrodków władzy świeckiej i kościelnej w państwie Polan. Nawet po 1000 roku, gdy powstała metropolia gnieźnieńska , biskupi poznańscy zachowali niezależność. Nie jest natomiast do końca jasny status biskupstwa poznańskiego.

W początkach XI wieku miasto zniszczyła powódź. Bolesław Chrobry, odbudowując Poznań, powiększył go i zatarł podział na gród i podgrodzie. Okres świetności grodu skończył się wraz z najazdem Brzetysława w 1038 i pogańską reakcją. Z tego okresu prawdopodobnie pochodzą ślady spalenizny odkryte przez archeologów. Według Galla Anonima zniszczenia na skutek najazdu Brzetysława były tak duże, że we ruinach katedry miały swoje legowiska dzikie zwierzęta.

Zarówno centrum Poznania jak i jego obrzeża były pokryte systemem fortów i innych elementów umocnień; Ostrów Tumski, który przystawano do obrony okrężnej, znajdował się wewnątrz tego obwodu. Sam Ostrów Tumski został zajęty przez oddziały radzieckie 16 lutego. Poszczególne obiekty na wyspie zostały dotknięte działaniami wojennymi w różnym stopniu; najbardziej ucierpiała katedra.Oprócz odbudowy i naprawy zniszczonych zabytków Ostrowa Tumskiego, po II wojnie światowej dokonano też bardzo istotnych zmian w układzie rzecznym i komunikacyjnym wyspy.

Obecnie trwają starania o ponowne zintegrowanie Ostrowa Tumskiego z resztą substancji zabytkowej Poznania a także rewitalizację Śródki, która uległa znacznej degradacji na skutek poprowadzenia nowej trasy komunikacyjnej i odcięcia jej od Ostrowa. Celowi temu służyło wybudowanie w 2007 r. nowego mostu biskupa Jordana , łączącego bezpośrednio Śródkę z Ostrowem Tumskim, a także wytyczenie Traktu Królewsko-Cesarskiego – szlaku turystycznego przebiegającego między innymi przez Ostrów Tumski

W najbliższych latach planowane są znaczące inwestycje mające na celu promocję walorów turystycznych Ostrowa Tumskiego. Wzdłuż ulicy ks. Posadzego zostanie odsłonięty częściowo zachowany wał obronny w X, w miejscu tym zostanie utworzony rezerwat archeologiczny. Główna inwencja powstanie na prawym brzegu Warty, w dzielnicy Śródka, gdzie do 2012 r. planuje się wybudowanie Interaktywnego Centrum Historii Ostrowa Tumskiego. Nowoczesny, kontrastujący z zabudową Ostrowa budynek w kształcie prostopadłościanu będzie zawierał sale ekspozycyjne prezentujące historię wyspy oraz pomieszczenia konferencyjne; kładką przerzuconą przez Cybinę będzie połączony z Jazem Katedralnym i resztą obiektów na Ostrowie Tumskim.