Palatium w Poznaniu

Palatium w Poznaniu – wczesnopiastowski pałac książęcy, później królewski, wybudowany w zachodniej części poznańskiego Ostrowa Tumskiego prawdopodobnie w połowie X wieku (badania dendrochronologiczne wskazują, że belka progowa pochodzi z drzewa ściętego w 941 roku).

Palatium znajdowało się pod dzisiejszym kościołem Najświętszej Marii Panny, miało prostokątny kształt i było ustawione na osi północ-południe. Takie ustawienie – wbrew panującej w całym średniowieczu tradycji ustawiania ważnych budynków na osi zachód-wschód – podyktowane było trudnymi warunkami terenowymi, gdyż wyspa zbudowana jest z niestabilnych piasków i iłów. Według najnowszych, prowadzonych nieprzerwanie od 1999 roku badań archeologicznych kierowanych przez prof. Hannę Kóčkę-Krenz, pałac miał wymiary 27,25 m na 11,70 m do 11,90 m na poziomie fundamentów i był największą budowlą kamienną państwa pierwszych Piastów. Ściany obwodowe o grubości 1,30 m zbudowano z kamiennych płytek spajanych gipsem. Pokrywał je od wnętrza i strony zewnętrznej gipsowy tynk.

Fragmenty fundamentów odnalezione przy zachodniej ścianie palatium wskazują, że budynek podzielony był na trzy pomieszczenia. Największe z nich, zajmujące centralną część pałacu, miało powierzchnię nieco ponad 67 m², zaś od obu szczytów przylegały do niego symetryczne sale o powierzchni 51 m². Pomieszczenia połączone były przejściami znajdującymi się w ścianach działowych, na ich zachodnim krańcu. Do wnętrza palatium prowadził wysunięty na 2 m przed bryłę budynku przedsionek o powierzchni 4,84 m², z wejściem szerokim na 2,20 m. Przedsionek znajdował się w południowo-wschodnim narożniku. Odnaleziono również pozostałości przewróconej ściany północnej, które pozwalają szacować wysokość palatium na ponad 10 m. Stanowi to wskazówkę, że była to budowla piętrowa. Klatka schodowa znajdowała się najprawdopodobniej w ryzalicie . Powierzchnię użytkową każdej z dwóch kondygnacji szacuje się na około 175 m².
W tym samym miejscu, co barwny tynk, odnaleziono pozostałości dziesięciu fragmentów kościanych płytek, które stanowiły okładzinę drewnianego relikwiarza. Motywy zdobnicze charakterystyczne są dla sztuki drugiej połowy X i początku XI wieku . Prawdopodobnie relikwiarz odnaleziony w Poznaniu pochodzi z Nadrenii.
Odnaleziono również pozostałości znajdujących się w sąsiedztwie pałacu pracowni. Był to drewniany, prostokątny budynek o powierzchni około 15 m². W wypalonym wnętrzu pracowni odnaleziono tygle odlewnicze, pocięte i stopione ozdoby ze złota, złote folie, granulki, filigrany i nity oraz paciorki i oczka z kamieni ozdobnych i szkła. Przypuszcza się, że w warsztacie powstawały ozdoby dla członków rodu panującego oraz sprzęty liturgiczne dla poznańskich świątyń.
W sąsiedztwie pałacu odkryto też wytwarzane na miejscu, wysokiej jakości naczynia ceramiczne, wyroby włókiennicze i rogownicze. Trudniono się tam być może również przetwarzaniem szkła. Odnaleziono także kosztowne materiały sprowadzane z ziem leżących na południu i wschodzie, a także pochodzące z tych rejonów monety.

Gród i podgrodzie na Ostrowie Tumskim zostało zniszczone podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława I , prawdopodobnie na początku 1039 roku. Katedra została odbudowana, jednak odbudowa samego palatium została odłożona na później. Miało to związek z przeprowadzką Kazimierza Odnowiciela do Krakowa.
Podczas rozbicia dzielnicowego palatium stało się rezydencją książęcą wielkopolskiej linii Piastów. Koniec jego funkcjonowania to połowa XIII wieku i przeniesienie siedziby książęcej przez Przemysła I na lewy brzeg Warty. Ostrów Tumski znalazł się wówczas w posiadaniu biskupów poznańskich, którzy wyburzyli palatium, aby wznieść obecny kościół pw. Najświętszej Marii Panny.