Zamek w Trokach

Zamek w Trokach– zamek położony na jeziorze Galwe na Litwie w miejscowości Troki. Obiekt jest w znacznym stopniu rekonstrukcją z 2 poł. XX wieku.

Zamek został wzniesiony w XIV–XV w. przez wielkiego księcia litewskiego Kiejstuta i jego syna Witolda, który w 1430 zmarł na zamku. Troki były w tym okresie ważnym ośrodkiem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Począwszy od XVII w. zamek popadał w ruinę. Przed II Wojną światową polscy historycy sztuki rozpoczęli zabezpieczanie obiektu, a w latach 1951–1961 zostały w nim podjęte prace rekonstrukcyjne, które nadały mu obecny kształt. Zamek jest dziś ważną atrakcją turystyczną Litwy.

Rozkaz budowy zamku na największej z trzech wysp jeziora Galve wydał wielki książę Kiejstut w drugiej połowie XIV w. Warownia miała stanowić wsparcie dla drugiego trockiego zamku położonego na półwyspie przy jeziorze. Szybko jednak jej status wzrósł, gdy Kiejstut przeniósł do nowo wybudowanego zamku skarb książęcy, a także sam w nim zamieszkał. W 1377 budowla poniosła poważne straty po ataku krzyżackim. Po zamordowaniu Kiejstuta zamek był areną walki o władzę między Jagiełłą i Witoldem, był oblegany przez zwolenników każdej ze stron. Dopiero zgoda między braćmi stryjecznymi pozwoliła na kontynuowanie na nim prac budowlanych. Zamek był w tym czasie wiele razy atakowany przez Krzyżaków.

Był to najlepszy okres w historii miasta i zamku, który został powiększony (dobudowano dwa skrzydła i 35-metrowy donżon) i wzmocniony. Donżon, oprócz standardowych funkcji obronnych, mieścił również kaplicę i część pomieszczeń mieszkalnych. Najważniejszym elementem struktury zamkowej został czworoboczny pałac książęcy z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym drewnianymi galeriami. Całe skrzydło południowe zamku zostało zaadaptowane na monumentalną Halę Książęcą (10 na 21 metrów), drugą co do wielkości średniowieczną salę na Litwie.

W odróżnieniu od pierwszej fazy budowy, w której przeważającym materiałem był kamień, w drugiej fazie zamek był budowany głównie z czerwonej cegły. Jego dekoracja była skromna – ograniczała się go glazurowanych cegieł i witraży w oknach. Obiekt był utrzymany w stylu gotyckim.

W tym okresie kontynuowane były prace nad modernizacją i wzmacnianiem zamku. Mury otaczające obiekt zostały wzmocnione do grubości 2,5 metra, dobudowano galerie, z których można było w razie ataku prowadzić ogień. W rogach zamku wzniesiono trzy wieże, z których jedna została zaadaptowana na więzienie. Najwyższe piętra wszystkich wież służyły za składy amunicji i pomieszczenia dla obsługi dział zamkowych. Na terenie zamku wzniesiono szereg wolnostojących budynków gospodarczych (stajnie, kuchnie).

Wkrótce po bitwie pod Grunwaldem zamek zaczął tracić swoje znaczenie wojskowe. Dawna twierdza została przekształcona w rezydencję książęcą i bogato udekorowana wewnątrz. Do Trok przyjeżdżali zagraniczni posłowie, w 1414 zamek opisał flamandzki podróżnik Guillebert de Lannoy. W zamku kilkakrotnie gościł Władysław Jagiełło, zaś Witold zmarł na terenie zamku w 1430. Dziesięć lat później w twierdzy został zamordowany jego brat Zygmunt. Pod rządami Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta obiekt został przebudowany w stylu renesansowym i przeszedł kolejne prace adaptacyjne w celu przekształcenia w letnią rezydencję. Czasowo pełnił również funkcję więzienia. W czasie wojen z Moskwą został zrujnowany, a z odbudowy zrezygnowano.

W XIX w. powstały pierwsze plany rekonstrukcji zamku. W 1822 r. Wincenty Smokowski w jednej z sal pierwszego piętra znalazł i przerysował dwanaście fragmentów malowideł i opublikował w „Atheneum" z 1841, t. V. W 1888 Imperialna Komisja Archeologiczna dokonała dokumentacji pozostałości zamku, a w 1905 władze carskie zdecydowały się na konserwację ruin i częściowe odrestaurowanie zamku.

Prace konserwatorskie rozpoczęły polskie służby konserwatorskie po wizytacji zamku w maju 1929 roku przez Stanisława Lorentza, Juliusza Kłosa i Jana Borowskiego, w czasie której podjęto decyzję o natychmiastowej potrzebie podjęcia działań w celu zachowania istniejących pozostałości zamku. Na pozyskanie środków do konserwacji Stanisław Lorentz zaciągnął prywatną pożyczkę, na wielką ówcześnie sumę 10 000 złotych w Banku Gospodarstwa Krajowego. Zakres prac na zamku Lorentz określił w Wiadomościach Konserwatorskich i miały one mieć początkowo jedynie charakter konserwatorski i nie przewidywały odbudowy z uwagi na brak ikonografii umożliwiającej rekonstrukcję obiektu.

Po ustąpieniu Lorentza ze stanowiska konserwatora, jego następcy: Ksawery Piwocki w latach 1936-38, i Witold Kieszkowski w latach 1938 – 1939 zmienili zakres prac i rozpoczęli prace rekonstrukcyjne, w czasie których dokonano odbudowy wieży południowo-wschodniej, przesklepienia piwnic i sali na pierwszym piętrze oraz konserwacji pozostałości pałacu książęcego. Plan odbudowy przygotował i prace nadzorował architekt Jan Borowski, przy współpracy prof. Juliusza Kłosa. Po II wojnie światowej prace były kontynuowane etapami przez Litwinów – w roku 1946, w latach 1951–1952 i w 1961. Zamek po odbudowie reprezentuje styl gotycki (według domniemanego stanu z XV wieku).

Część zamku zajmuje obecnie muzeum. Na zamku odbywają się również rekonstrukcje historyczne poświęcone średniowieczu.