Bazylika św. Ambrożego w Mediolanie

Bazylika św. Ambrożego w Mediolanie (Basilica di Sant'Ambrogio) jest jednym z najstarszych kościołów w Mediolanie. Wzniesiona między 379 a 386 r. z woli biskupa Mediolanu, św. Ambrożego, została zbudowana w dzielnicy, w której byli pochowani chrześcijanie zamordowani w czasie prześladowań rzymskich. Dlatego właśnie została zadedykowana męczennikom i była nazywana Basilica Martyrium. Sam św. Ambroży chciał umieścić w niej relikwie świętych Satyra, Wiktora, Nabora, Witaliana, Gerwazego i Protazego. Został w niej też pochowany i od tego czasu zmieniła swą nazwę na obecną.

W 784 roku zostało tu założone opactwo benedyktyńskie przez arcybiskup Mediolanu Piotra. W IX w. bazylika na polecenie biskupa Angiolberta (824 - 860) została rozbudowana o nowy chór i kryptę. Pod nim odbywały się obrzędy liturgiczne. W tym samym okresie niecka absydy została ozdobiona wielką, istniejącą do dziś mozaiką Odkupiciel na tronie między męczennikami Protazym i Gerwazym z archaniołami Michałem i Gabrielem, uzupełnioną dwoma epizodami z życia św. Ambrożego. Do cyborium z epoki paleochrześcijańskiej zostały dodane dwa ozdobne szczyty z tympanonem ozdobione stiukami z X w., które jeszcze dziś są dobrze zachowane. Pod cyborium został umieszczony Ołtarz Świętego Ambrożego, arcydzieło złotnictwa epoki karolińskiej, w złocie, zdobiony srebrem, kamieniami szlachetnymi i emalią. Jest to znak obecności relikwii świętych, które są umieszczone pod ołtarzem i widoczne przez okienko znajdujące się z tyłu.

Bazylika przybrała ostateczny wygląd w latach 1088 - 1099, kiedy to na polecenia biskupa Anzelma została przebudowana według kanonów architektury romańskiej. Podtrzymany został plan trójnawowy (bez transeptu) z trzema absydami. Materiał, z jakiego bazylika została zbudowana stanowiły pierwotnie różnokolorowe cegły, kamień i biały tynk. Był to budulec ubogi miejscowego pochodzenia. Służył on również do wznoszenia budynków w okolicznych miejscowościach. Brak wykorzystania cennych materiałów wschodnich należy przypisać duchowi czasu, w którym ludzie nie postrzegają już materii jako przeciwieństwa ducha, ale raczej jako wyraz ludzkiej pracy.

W porównaniu do wersji pierwotnej, obecna bazylika zbudowana jest na identycznym planie: trzy nawy z absydami poprzedzone czworokątnym dziedzińcem, otoczonym krużgankami. Fasada jest niska i zwarta. Wnętrze zostało zaprojektowane według najbardziej rozwiniętych wówczas technik. Znajdziemy tam sklepienie krzyżowo-żebrowe z łukami, które zbiegają się w specjalnie do tego przeznaczonej strukturze nośnej. Czworokątny dziedziniec z krużgankami, stojący przed bazyliką, miał swego czasu za zadanie gromadzić katechumenów. Jednakże od XI w. większość wiernych przyjmowała chrzest w dzieciństwie, więc dziedziniec stracił swoją pierwotną rolę i zaczął służyć jako miejsce dyskusji i spotkań o charakterze religijnym lub świeckim.

Bazylika posiada dwie dzwonnice. Prawa, zwana dzwonnicą mnichów, pochodzi z VIII w. i ma wygląd surowy, charakterystyczny dla wież obronnych. Lewa natomiast, zwana dzwonnicą kanoników, sięga swymi początkami r. 1144. Prawdopodobnie projektował ją ten sam architekt, który projektował przebudowę bazyliki, ponieważ dzwonnica odzwierciedla te same pomysły architektoniczne, co portyki dziedzińca. Dwa najwyższe piętra zostały dobudowane w 1889 r. Bazylika stanowi dziś samotny wzór romańskiego stylu lombardzkiego, ponieważ inne budowle tego typu (katedry w Pawii, Novarze czy Vercelli) uległy zniszczeniu lub radykalnej przebudowie. Była ona wzorem dla późniejszego rozwoju architektury romańskiej na terenach, gdzie zaznaczył się wpływ lombardzki.

Ciekawy jest wystrój artystyczny bazyliki, w którym łączą sie elementy pre-romańskie z elementami oryginalnymi, takimi jak motywy roślinne czy zwierzęce. Chociaż związany z tradycją bazyliki z IV w., na bazie której został pobudowany, obecny kościół jest wyrazem intensywnej odnowy architektonicznej, szczególnie w kwestii oświetlenia i przestrzeni. Na placu, po lewej stronie bazyliki, na zewnątrz ogrodzenia, znajduje się kolumna powszechnie nazywana "diabelską kolumną". Została ona wzniesiona w epoce rzymskiej. Kolumna ta posiada dwa otwory, przedmiot legendy, według której była ona świadkiem walki św. Ambrożego z diabłem. Zły duch chcąc przebić świętego rogami, zrobił nimi dziury w kolumnie. Po długich wysiłkach udało mu się uwolnić i zbiec. Tradycja ludowa mówi, że z otworów wydobywa się zapach siarki i że przykładając ucho do kolumny, można usłyszeć głosy piekielne. Na granitowej, wczesno-rzymskiej kolumnie, wewnątrz bazyliki, znajduje się Wąż Mojżesza, który uciekł przed gniewem króla Ezechiasza. Jest to rzeźba w brązie podarowana przez cesarza Bazylego II w 1007 r. Dawniej wierzono, że jest to oryginalny wąż sporządzony przez Mojżesza. Według starożytnej legendy ma on przepełznąć w Dzień Sądu do Doliny Jozafata.