Kościół św. Mikołaja w Gdańsku

Kościół św. Mikołaja i klasztor dominikanów (Główne Miasto ul. Świętojańska 72) to jedna z najstarszych świątyń w Gdańsku, powstała u schyłku XII wieku. Pierwszy mały kościół, pod wezwaniem św. Mikołaja, został wybudowany najprawdopodobniej w 1185. Powstał na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych: starożytnej drogi kupców (via mercatorum) i traktu wiodącego z gdańskiego zamku do książęcych posiadłości na Pomorzu.

Kościół od początku służył zarówno ludności miejscowej, jak i przybywającym do Gdańska ze wszystkich stron świata kupcom i żeglarzom. 22 stycznia 1227 pomorski książę Świętopełk przekazał kościół zakonowi oo. dominikanów, których przyprowadził Jacek Odrowąż. Został on konsekrowany przez legata papieskiego dla Prus Wilhelma z Modeny w 1239. Przy kościele wkrótce powstał klasztor. Budowę istniejącego obecnie kościoła rozpoczęto po 1348, wznosząc w pierwszej fazie czteroprzęsłowe prezbiterium a następnie sześcioprzęsłowy, trzynawowy, halowy korpus zachodni, którego przypory zostały wciągnięte do środka. Równocześnie trwała rozbudowa klasztoru. W 1487 kościół przykryto sklepieniem gwiaździstym i podwyższono wieżę o część ośmioboczną. W w okresie reformacji kościół kilkakrotnie był niszczony i plądrowany – w 1525 i 1576. Zakonnicy zostali wypędzeni z klasztoru, kilku z nich straciło życie.

W 1564 władze gdańskie oddały klasztor protestantom, a skarbiec klasztorny zabrano na ratusz. Po interwencji króla Zygmunta Augusta, klasztor w 1567 zwrócono dominikanom. 11 października 1587 w kościele św. Mikołaja miało miejsce wręczenie przybyłemu ze Szwecji królowi Zygmuntowi III aktu elekcji, po uprzednim (7 października) zaprzysiężeniu przez niego w kościele w Oliwie zobowiązań wobec Rzeczpospolitej, tzw. pacta conventa, uchwalonych przez Sejm. Od tego momentu ponownie rozpoczął się okres świetności kościoła św. Mikołaja. W murach klasztoru zaczęło mieszkać coraz więcej zakonników, kwitło życie intelektualne i kaznodziejstwo, a kościół otrzymał nowe wyposażenie (główny ołtarz, stalle, ambonę, organy ).

Pod koniec XVII w. przebudowano gotycką kaplicę św. Jacka, znajdującą się po północnej stronie prezbiterium. W 1813 wskutek rosyjskiego ostrzału miasta klasztor całkowicie spłonął. Dwadzieścia jeden lat później, w 1834 nastąpiła kasata zakonu, a dominikanie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Zrujnowane zabudowania klasztorne ostatecznie wyburzono. Przy kościele powstała parafia katolicka (jedna z czterech w ówczesnym Gdańsku). W 1929 kościół otrzymał tytuł bazyliki mniejszej. Ta gotycka budowla jako jedyna nie uległa zniszczeniu w trakcie działań II wojny światowej.

Jedna z opowieści głosi, iż kościół św. Mikołaja został oszczędzony przez palących Gdańsk radzieckich żołnierzy ze względu na postać patrona, otaczanego przez prawosławnych Rosjan szczególną czcią. Według innej teorii ówczesny proboszcz przekupił czerwonoarmistów alkoholowym zapasem kościelnej piwnicy, aby ci nie splądrowali i nie spalili kościoła.