Brama Wyżynna w Gdańsku

Brama Wyżynna, dawniej także "Brama Wysoka" renesansowa brama miejska w Gdańsku, obecnie przy głównej trasie samochodowej (ulice Okopowa i Wały Jagiellońskie). Do 1895 znajdowała się w ciągu szesnastowiecznych fortyfikacji, pomiędzy Bastionem św. Elżbiety i Bastionem Karowym oraz stanowiła główną bramę wjazdową do miasta, otwierającą ciąg tzw. Drogi Królewskiej. Bramę zbudował do 1588 Willem van den Blocke.

W dwudziestowiecznej literaturze rozpowszechnił się pogląd, że Bramę Wyżynną wybudował w latach 1574-1576 Hans Kramer, a następnie w latach 1587-1588 miała ona zostać oblicowana piaskowcem (rustykowana) przez W. van den Blocke'a. Franciszek Krzysiak wykazał, że jest to nieporozumienie – w rzeczywistości Kramer wybudował jedynie tzw. bramę wewnętrzną, która istniała do 1878, a następnie została wyburzona. Masywna forma bramy nawiązywała do bram miejskich w Antwerpii ( Sint-Jorispoort - Brama św. Jerzego z 1543-45, Kipdorppoort z 1550), opartych na wzorach włoskich.

W przyziemiu cztery zdwojone pilastry toskańskie flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty – środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta kondygnacja jest oblicowana rustyką z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu, ozdobiona jest fryzem heraldycznym z trzema silnie wypukłymi herbami: pośrodku Rzeczypospolitej, po prawej Gdańska, po lewej Prus Królewskich. Fryz jest podzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na attyce w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym. Na fasadzie znajdują się ponadto sentencje łacińskie: Napisy, cyfry i herby były dawniej obficie złocone.

Na elewacji wschodniej, zwróconej ku Katowni, znajduje się płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego, dodany w 1884. Przed bramą znajdował się most zwodzony (właściwie trzy kładki: środkowa szeroka i dwie boczne, węższe), przerzucony nad fosą. Projekt budowlany został zatwierdzony przez Radę Miasta w 1586. Ukończona w 1588, przez 290 lat brama istniała w niezmienionej formie. W 1861 fasada została poddana pracom restauracyjnym (ich śladem jest data umieszczona w kilku miejscach). W 1878 postanowiono zwiększyć przepustowość przejazdu - brama wewnętrzna została wyburzona, a po obu stronach bramy van den Blocke'a wybito w wałach dodatkowe przejazdy. Ponadto most zwodzony nad fosą zastąpiono stałą groblą. W 1884 oblicowano całość bramy rustyką (która wcześniej istniała tylko na elewacji zachodniej ) i dodano fryz z herbem na wschodniej elewacji. W 1895 wały zostały całkowicie zniesione, a fosa zasypana. Do wolno stojącego budynku bramy przeniesiono w 1903 odwach i w związku z tym zamknięto przejazdy.

Po demilitaryzacji Gdańska w 1920 pomieszczenia po odwachu zajęło biuro podróży Norddeutscher Lloyd. W 1945 uszkodzony został głównie wystrój rzeźbiarski bramy. Naprawy i konserwacje prowadzono w 1946, 1949/50 i 1964/65. Dopiero w 1966 zrekonstruowano brakującą figurę lwa w zwieńczeniu. Pomieszczenia użytkowało Polskie Biuro Podróży "Orbis". W 1952 ponownie otwarto przejazd, pozostawiając zamknięte przejścia boczne, w których mieściła się m. in. informacja turystyczna. W 2002 brama została przejęta przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Brama Wyżynna jako siedziba odwachu (fasada zachodnia), pocz. XX wieku Brama Wyżynna (fasada zachodnia), w oczekiwaniu na renowację, 2010 Brama Wyżynna (fasada wschodnia), w oczekiwaniu na renowację, 2007